УСПАМІНЫ З КАНЦЭНТРАЦЫЙНАГА ЛЯГЕРУ

Вязень №48054

Мала сяньня сустракаецца ў прэсе згадак аб беларускіх вязьнях нямецкіх канцэнтрацыйных лягероў. Перадусім таму, што лічаным адзінкам беларускай нацыянальнасьці ўдалося выйсьці адтуль жывымі. Была ж нас там немалая колькасьць. У адным толькі Асьвенцыме — звыш 3000. Менш — у Дахаў, Матхаўзэне, Флёсэнбургу, Крос-Розэне і меншых лягерох.

1 сьнежня 1943 году прыбыло ў Асьвенцым звыш 2.000 вязьняў зь Беларусі. За выняткам 140 чалавек, што падаліся як палякі (пераважна гэта былі нясьведамыя беларусы рыма-каталіцкага веравызнаньня), рэшта мела цывільную адвагу падацца як беларусы.

У Асьвенцыме пераважалі палякі, далей ішлі жыды, цыганы, чэхі, французы, немцы, украінцы, беларусы, расейцы.

Кожны зь вязьняў насіў каляровы трыкутнік (фарба трыкутніка залежала ад роду «праступства»), а пад ім — чарговы нумар. На трыкутніку была першая літара дзяржаўнай прыналежнасьці вязьня. Беларусы з заходняй часткі Беларусі насілі «Р», з усходняй — «R» (Polen, Russe). Адносіны да беларусаў і ўкраінцаў з боку вязьняў іншых нацыянальнасьцяў, што займалі розныя функцыі, дый наагул, былі надта варожыя. Асаблівай варожасьцю адзначаліся жыды і палякі, лічачы беларусаў прадстаўнікамі той нацыянальнасьці, якая супрацоўнічала зь немцамі. Лягерныя штубовыя, пераважна жыды, за абы-якія правіны забівалі беларусаў-вязьняў да сьмерці. Аб адносінах палякаў да беларусаў хай сьведчаць наступныя факты.

Ад сьнежня аж да лютага мы знаходзіліся на карантыне ў Асьвенцыме. Сярод нас дзясяткі паміралі штодзень ад сыпнога тыфу і дызынтэрыі. Нашая дзённая харчовая порцыя: 200—250 г хлеба, 3/4 літра супу з бручкі, 10-15 г маргарыны (штотрэці дзень). Ніякіх пасылак ніхто з волі не атрымоўваў. На Каляды з суседняга лягеру (рабочы аддзел нашага лягеру, дзе пераважалі палякі) вязьні прыслалі на наш блёк бочку (100 літраў) супу, але з засьцярогаю, што суп мае быць разьдзелены толькі паміж палякаў, якіх было ў нашым блёку 40—50 чалавек з агульнай лічбы 300—350, рэшта — беларусы. Блёкавы-паляк загадаў усім палякам выступіць зь міскамі. Палякі дасталі па 2 літры. У адказ на гэта нехта зь беларусаў распачаў пяяць «Люблю наш край». Са сьлязамі на вачох пяялі мы, аж покуль штубовыя на чале са шрайбэрам Краеўскім кіямі змусілі нас змоўкнуць. Тады я ад беларусаў прыпомніў вязьням-палякам, што, седзячы ў турмах і перасыльных лягерох на Беларусі, мы не рабілі розьніцы між намі і палякамі. Усюды ў турмах пераважалі беларусы. У баранавіцкай турме палякі нароўні зь беларусамі карысталіся штодзённай харчовай дапамогай Беларускай Народнай Самапомачы.

Пасьля заканчэньня карантыну нас асталося жывых з 2000 толькі 300 чалавек. Але мы не выглядалі ўжо на людзей. Пераважная колькасьць з нас мела ўжо папухшыя з голаду і холаду рукі і ногі. Мы ўсе былі кандыдатамі ў крэматорыю. Нас усіх перанясьлі на рабочы лягер. Прыдзел на працу залежаў ад Arbeitsdienst, кіраўніком якога быў былы польскі паручнік Забельскі. З нас яшчэ ніхто не атрымоўваў харчовых пасылак, тым часам як іншыя вязьні, за выняткам жыдоў і расейцаў, маглі атрымоўваць і атрымоўвалі вельмі часта. Асабліва палякі — калі не ад радні ці знаёмых, дык ад Польскага камітэту апекі, ці нават ад Міжнароднага Чырвонага Крыжа з Жэневы.

Аб гэтым Забельскі ведаў дасканала, аднак беларусаў вызначыў у самыя горшыя каманды працы (Konigdgrabe, Fischteich), забіраючы адтуль палякаў на лягчэйшую працу. Працаваць прыходзілася ў голым полі па калені ў вадзе. Гінулі беларусы штодзень як мухі. Форарбайтэры, пераважна палякі, дабівалі часта яшчэ зусім здаровых праклятых русінаў — значыць праклятых беларусаў, ім не саступалі штубовыя-жыды. Паўла Мілюка, настаўніка за часоў польскіх, бальшавіцкіх і нямецкіх, некалькі разоў зьбіў да паўсьмерці форарбайтэр-паляк — як калябаранта. Тое самае было зь Левановічам Лёнем, арыштаваным немцамі за супрацоўніцтва з партызанамі, і са шмат кім іншым. Некаторыя вязьні, атрымоўваючыя багатыя харчовыя пасылкі з волі, супу ня елі, а вылівалі вон — заміж таго, каб даць русам, якія, як ваўкі, хадзілі ў вольны час каля кухні, каб штось вышкрабці з бочкі з-пад супу з блёку лягернай арыстакратыі.

Амаль ні адной зборкі не прайшло, каб шпайбэр ці перакладчык-паляк не прыпомнілі беларусам аб супрацоўніцтве зь немцамі, аб крыўдах, што цярпіць польскі народ і г. д. Гэта была штодзённая літанія, да якой мы, русы, прывыклі. Адным нашым летуценьнем было вырвацца на транспарт у іншы канцэнтрацыйны лягер.

Крывавы кат Забельскі, маючы, перш як блёкавы, а пасьля як кіраўнік Arbeitsdienst’у, сотні людзей на сумленьні, ня ўцёк ад кары. У красавіку 1944 году ён, перанесены ў Бухенвальд, згінуў ад рук вязьняў на панадворку 65 блёку. Шмат каму з нас удалося перамясьціцца ў іншыя канцэнтрацыйныя лягеры. Паўгода Асьвенцыму многаму нас, апошніх магіканаў з 2000, навучыла. Перадусім — салідарнасьці між сабой, беларусамі, і салідарнасьці ды прыязьні з украінцамі, адносіны да якіх былі яшчэ горшыя. Мы навучыліся маўчаць. Носячы літару «р», мы падаваліся ў незнаёмым для нас асяродзьдзі іншага лягеру як палякі. Мы гутарылі па-беларуску толькі паміж сабой, або ў адносінах з украінцамі, калі нікога з палякаў не было блізка. Некаторыя з нас, больш спрытнейшыя, пралазілі працаваць (ясная рэч, як палякі) на кухню і тады памагалі сваім. Нават былі нашыя штубовыя. Яны, стаўшы функцыйнымі, клялі і лаялі, польскім звычаем, праклятых русаў як нямецкіх супрацоўнікаў, хвалілі палякаў, але матэрыяльную помач, часта нават адкрыта, давалі тым жа русам.

Я быў бы несправядлівым, каб ня ўспомніў аб той помачы і ўсебаковым падтрыманьні, якое нам у лягеры давалі польскія сацыялістыя і людоўцы. Ім таксама, як і нам, прыходзілася часта цярпець, як «чырвоным», ад сваіх суродзічаў. Яны, г. з. польскія сацыялісты і людоўцы (сялянскія дэмакраты), заапекаваліся намі яшчэ ў Асьвенцыме. З праўдзівай удзячнасьцю ўспамінаю групу людоўцаў з Гарволінскага павету на чале са сьв. памяці Міхалам Карвецкім. Ён даваў нам, малой жменьцы пазасталай пасьля карантыну беларускай інтэлігенцыі, усебаковую помач. Далей быў нашым праўдзівым апекуном у Бухенвальдзе вязень № 1910 (прозьвішча ня памятаю), у Нордхаўзэн-Дора — сьв. памяці др. Міхал Цэрэўка і яшчэ некалькі чалавек, прозьвішчы якіх не магу прыпомніць. Ім шмат хто зь беларусаў, у тым ліку і ніжэй падпісаны, заўдзячвае жыцьцё.

Вязень № 48054

№ 9, 1949 г.

Крыніца: Месца выданьня — Парыж: Выбраныя старонкі часопіса “Моладзь” (1948—1954) / Укл. М. Скоблы; Прадм. М. Наўмовіча. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2004. — 444 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны: кн. 1)